Yeni bir medya haberi: Afyonlular şehirlerinin adından rahatsızlık duyuyorlarmış. Çünkü, afyon, uyuşturucu bir bitkinin adıymış! Bu yüzden de Afyon adı değişmeliymiş. Bunu diyen, iktidar kanadından İl milletvekilleri aynı yöndeki bir kânun teklifi vermişler.
Afyon, Anadolu’da kurulmuş dünyânın en eski şehirlerinden biridir. Bugüne kadar yapılan arkeoloji kazılarının verdiği sonuca göre, burası, taş ve mâden devirlerinden beri üstünde yaşanmış bir yerdir. Şehir, geçmişinde Akroenos, Akronum, Nikopolis adlarıyla karşımıza çıkar. Bunlar sırasıyla Yunan, Roma (Latin) ve gene Yunan (Rum) dillerinin ürünleridirler. Akr kökünden ilk ismin ise, Anadolu’nun yerli halkları olan Hitit ve Luviler’den gelmiş olması kuşkusuzdur. Adın kökenindeki akr, akra, akro… (Bunlardan biri Ağrı dağı adının kökünde yatar.) bu dillerde baş, başkan, dağ, doruk, önder, tepe, uç, yüksek yer v.b. anlamlarını taşımışlardır. Selçuklular Anadolu’ya girdiklerinde, bugünün Afyon’unu yukardaki ikinci ve üçüncü (ikisi de geçerli olabilir) adlarıyla bulmuş olmalıdırlar. Afyon’un ortasında, üzerinde bir de kalesi bulunan kara ve yüksek bir kaya kitlesi (Sivritepe) vardır. İşte burası, Afyon’un antik Akroenos ve Akronum ile sonraki Karahisar adlarıyla doğrudan ilgilidir ve hem de Şehr’in sembolüdür. Selçuklular ve Osmanlılar, sonuç îtibârıyla buraya Karahisar demiş olmakla birlikte, başka Karahisar’lardan ayırmak için bâzı ekler koymuşlardır. Meselâ dersek: Alâattin Keykûbat devlet hazînesini burada sakladığı için, Karahisar-ı Devlet (Devlet Karahisarı) demiştir. Moğollar devrinde Şehr’e yerleşen Selçuklu Veziri Fahrettin Sâhip Ata’dan sonra, Afyon’u Karahisar-ı Sâhip adıyla görürüz ki, Cumhuriyet’e kadar böyle sürüp gelmiştir. Diğer yandan, yörede yüzyıllardan bu yana haşhaş bitkisi yetiştirilmektedir. Aslında bitkinin kendisi değil sütü ve sakızı olan afyon (afiun, aphion), öteden beri Şehr’in adıyla birlikte söylene gelmiştir. O kadar ki, 16.yy.da bile Şehir ve yöresine -gayri resmî dahî olsa- Afyon Karahisarı dendiği bilinmektedir.
Afyona gelince. Aslında bir nîmet olan maddenin tüketimi niyete bağlıdır! Besin de olur, ilâç da, uyuşturucu da… Afyonluyu, bu besinden alakoymak mümkün müdür? Afyon yöresinin bundan başka; dericilik, kaymakçılık, keçecilik, peynircilik, sucukçulukla şimdilerde çok anılan mermercilik gibi meslek ve ticâret dalları vardır. Vardır da, Şehr’in kendisi ve yöresiyle özdeş olan dâimâ afyonudur.
Meclis’ten nasıl bir karar çıkacaktır? Bunu bilemeyiz. Muhtemelen eskiye dönülecektir. Ama şu bilinsin ki, böyle bir karar kâğıt üstünde kalacaktır! Bizzat Afyon’lunun kendisi, Şehr’in ve İl’in adına gene kısaca Afyon diyecektir. Çünkü… Dünyânın her yanında, insan eğilimi bir şeyi kısa yoldan söylemekten yanadır. Bizdeki İbo, Sülo gibi… Biz bunun istisnâsını yalnız Maraş’ta ve Maraşlılar’da görmüşüzdür! Onlar, Maraş adını söylemeden önce kahramanlıklarını zorla hatırlatmakta, tevâzu göstermemektedirler!
Bundan yedi yıl öncesi, Antep’e misâfir olmuştuk. Ev sâhiplerimiz iki fabrikaları olan üç erkek kardeştiler. Bizim asıl yakınımız bunların en küçükleriydi ve bize tam anlamıyla ev sâhipliği yapmıştı. Bu arada bir gün Maraş ve bir gün de Urfa’ya geziye götürmüştü. Biz daha önce Antep’i iki, Maraş ve Urfa’yı birer kez görmüştük. Aradan geçen uzun yılların sonunda ise, her üçünde önemli değişimler bulduk. Kendi içinde en çok gelişen Maraş’tı. Ama Antep, Maraş’ı nüfusuyla ikiye, ekonomisiyle daha fazlasına katlıyordu. Kardeşlerin büyüğünde yemekte olduğumuz bir gece, yediklerimizin tadından âdetâ heyecana kapılmıştık. Bunu samimiyetle anlatmaya çalıştık. Ev sâhibi, ağabey dedi, bizim bu yemeklerin en iyisini Halep ve sonra Hatay yaparlar; Antep üçüncü gelir. Bu belki gerçeği yansıtıyordu ama, o sırada söylenmesi Antepli’nin alçak gönlünü gösteriyordu. Durun, Antepli’nin tevâzuu henüz bitmedi. Evin sâhibi, iltifatlarımız üstüne bir de şunu ekledi: Bu tür yemeklerin hizmeti çoktur; bütün bir gün sürer. Bu yüzden biz bunları her gün yiyemeyiz! Allah râzı olsun, siz geldiniz de biz de sizinle birlikte yedik! Dikkatimizi çeken bir husus da şuydu ki, Antepli’ler gâzi unvanlarını öyle ulu-orta kullanmıyorlar, Antep’i de a’yı e’yle karıştırıp ama bir çırpıda söylüyorlardı. Aentep gibi bir şey yâni. “Gâzi unvanınız?..” diyerek gözlerine baktık. Önemli olan o unvandır, kullanmak değil! gibisinden bir cevap aldık. Maraşlılar’ı hatırlattık, gülümsediler!
Öncelikle Anadolu ve sonra Trakya insanlığın en eski yurtları arasındadırlar. Buralardaki yerleşimler de hâliyle o kadar eskidirler. Şimdi, ülke coğrafyamızdaki bâzı yerleşim birimlerinin geçmişlerine bir göz atalım, bakalım neler göreceğiz:
Adanuva, Atanuva, Atanva, Atana, Atenay, Adanos, Adanus, Azana, Uru Adaniya, Adaniya, Ataniya, Erdene, Edene, Ezene, Adana; Ankuruva, Ankura, Ankira, Anküra, Angara, Engürü, Ankara; Ayntab, Ayıntab, Antab, Hantap, Hamptan, Anthapt, Anteb (Gâzianteb), Antep, (Gâziantep); Proussa, Prousa, Prusa, Brusa, Bursa; Hadrianopolis, Hadrianupolis, Hadrianopl, Adrianopl, Adrianopel, Adrianople, Adrianopel, Adrianopl, Edrinus, Edrune, Edrinabolu, Endriye, Edrene, Edirne. (Daha onlarca çeşitleme vardır; biz kısa kestik.); Arze, Arz-i Rum, Erze, Erzen, Erz-i Rum, Erzenir Rum, Erzen er Rum, Erzen ur Rum, Erzen Rum, Erzurum; Mrina, Stinmirina, Stinmiyrne, Smirne, İzmir; Nikomedeya, Nikomedya, Stinnikomedya, Stinmedya, Smedya, İznikimid, İzmit; Kerasos, Kerasunda, Keraion, Kerason, Kireson, Kiresun, Giresun; İkonion, İkonium, Klodikonium, Tokonyan, Konyum, Konye, Konyeh, Stakona, Konya; Maldiya, Melid, Melidi, Meliddu, Melitene, Melita, Milidya, Malatya; Trabezusya, Trabezus, Trapezus, Trapezyon, Trapezon, Trabzon; Kaesareya, Kaysaraya, Kayseriyye, Kayseriye, Kayseri; Sebasteya, Sebastos, Sebastopolis, Sebas, Sivas; Maride, Marde, Mardia, Maridin, Merde, Merdi, Merdo, Mardin. Marassa?, Markasi, Markisa, Marasion, Marasin, Maraş; Nahita, Nakida, Nekide, Nîkde, Nikte, Niğde...
Ülkemiz coğrafyasının hâlen kullandığımız adları, yukarıda görüldüğü üzere, geçmişten günümüze gelirlerken yüz yılların imbiğinden geçmişlerdir. Kısalıp değişerek (güzelleşerek) ağzımıza uygun şimdiki söylenişlerine varmışlardır. Şuna kuşku yoktur ki, gelecek zamanda daha da kısalacaklardır. Hem bunun için, hem de târihe gösterilmesi gereken saygıyla, yer adları üstünde fazla oynanmamalıdır. Haklı bir gerekçesi yoksa da değiştirilmemelidirler.
Pekiyi haklı gerekçe ne olabilir? Bâzı yer adları altındaki komik veya çirkin anlamlar, orada sinsice yatmaktadırlar. Şu var ki, bunlar hâlen bilinmezler. Ankara’nın kökünde gemi çapası, Çankırı’nın kökünde dişi keçi, Denizli’nin kökünde üstelik de Türkçe olarak domuzlu (!), Maraş’ta titreme yeri, Samsun’da köpek, Keşan’da işeme yeri gibi. Ama dediğimiz üzere, bunlar bugün bilinmediklerinden mesele de yoktur.
Yâni.. O Afyonluların -kaç kişilerse- kaygıları gerekçesi bunların yanında çoook hafif kalır!
Yine de kendileri bilirler!
.
.
.
Mete Esin
