Yazımızın asıl konusuna girmeden önce, yaklaşık iki bin yıllık Edirne şehrinin çok kısa bir hayat hikâyesiyle başlayalım. Edirne ve çevresi, taa ilk çağlardan beri yerleşilip yaşanılan bir bölge olmuştur. Edirne'nin çekirdeği diyebileceğimiz şehir statüsünden önceki ilk yerleşim Odrisia'yı, en büyük Trak oymağı olan Odryslerin kurduğu kabûl edilmektedir. Daha sonra burayı ele geçiren Makedonlar'sa, Şehr’e Orestia (Orestias) adını vermişlerdir. O zaman pazar yeri veyâ ufak bir köy durumundaki Orestia'nın, bütün Trakya'yla birlikte Romalıların eline geçtiğinden bir süre sonra, MS 123-4'te İmp. Hadrianus tarafından ziyâret edilmiştir. Coğrâfî konumu îtibarıyla bu yeri pek beğenen İmp., diğer yandan yetersiz bir yerleşim olarak görmüştür. İşte bu güzel köye, bir de şehir hukuku bahşedip, plana bağlı olarak büyütmüş ve surlarla çevirtmiştir. Aynı sırada adını da Hadrianupolis diye değiştirmiştir ki, bu, Hadrianus'un şehri demek olup; Adrinopl, Adrian gibi bir çok değişiklik ve kısaltmalara uğramıştır. Artık bir Roma şehri olan Edirne, birçok istilâ ve mâcerâdan sonra 1359'da Bizans'ın elindeyken, I.Murat'ın kardeşi Süleyman Paşa'ya savaşsız teslim edilmiş olsa da, Kendisinin aynı yıl içindeki ânî ölümüyle elden çıkmıştır. İki yıl sonraysa, Lala Şâhin Paşa komutasındaki Osmanlı ordusunca savaşılarak ve kesinlikle ele geçirilmiştir ve Türk topraklarına katılmıştır. Burası Türklerin ağzında önce Edrine olmuş, birkaç yüz yıldan sonra da, daha kolay bir biçimde Edirne diye söylene gelmiştir.
Edirne'nin yönetimi, 1361'deki fetihten sonra ve yaşadığı sürece geçerli olmak üzere, fâtih Lala Şâhin Paşa'ya bırakılmıştır. Edirne'ye yirmi beş kilometre kadar uzak batıda olup, artık Yunan topraklarında kalan Çirmen 1371'de alınmış ve bu Çirmen, Edirne'yle yüz yıllar boyu sürecek yakın yönetim bağları içinde görülmüştür. Konuya ilişkin bilgi veren kaynaklarda Edirne-Çirmen ilişkileri üzerine yer yer değişerek çelişen durumlara rastlanılmaktadır. Buna rağmen ortak noktalar daha çoktur ve buradan bir sonuca varılabilmektedir. Buna göre, Osmanlı İmp.luğunun hemen hemen sonuna kadar sürecek öneminden dolayı, Edirne'ye tıpkı İstanbul'unki gibi özel bir statü tanınmıştır. Edirne, statü uyarınca çevresindeki başka hiçbir birime merkez olmamış, bunun gibi başka bir birim veya birimler de Edirne'ye bağlanmamışlardır. Edirne'nin; İstanbul, Milano, Londra, Pâris, Kâhire şehirleriyle birlikte dünyânın en büyükleri arasında girdiği 18. yüz yıla kadar bu durumunu korumuştur. Başkent İstanbul'a taşındıktan sonra bile fiilî başkentin çok defa Edirne olması, sultanlar, şehzâdeler ve tabiatıyla bunların âile bireylerinin, zaman zaman veyâ sürekli olarak Edirne'de yaşamış olmaları, Edirne'nin İstanbul'la bir tutulması ve aynı statüye konulması sonucunu doğurmuştur.
Edirne 1829'a kadar ve zamanla değişerek; bostancıbaşı, cebecibaşı, dizdar, kadı, şubaşı, topçubaşı ve yeniçeri ağası olmak üzere, yetki ve sorumları değişen görevliler eliyle yönetilmiştir. Kent dışı yönetim ise çok ilgi çekicidir. Batısıyla kısmen de güneyi; beylerbeyi, mutasarrıf, kaymakam, muhafız, sancak beyi gibi değişik unvana sâhip görevlilerce ve Çirmen adına yönetilmiş bulunmaktadır. Doğusuna gelince. Burası, 19. yüz yıl ortalarına kadar statüsünü korumuş bir sancak olan Vize'ye bağlanmıştır. Nitekim, Osmanlı kaynaklarında Havsa'yla Hasköy'ün Vize'ye bağlı oldukları görülmektedir. Uzunköprü’yse Çirmen’e bağlanmıştır. Bâzı bilgi kaynaklardan, Çirmen'i yönetenlerin, 16. yüz yıldan sonra ayrıca Edirne'yi de yönettikleri anlaşılmaktadır. Gene aynı kaynaklara göre, sancak beyleri bu dönemde artık Edirne'de oturmağa başlamışlardır. 1829'da Ruslar'dan geri alınan Edirne onlar tarafından boşaltılınca, bugünkü anlamıyla ilk vâlisi de atanmıştır. Bu vâli, son derecede atak ve gözüpek bir kişilikteki Aliş Paşa'dır.
Özetlediğimiz yukarıdaki bilgilerden sonra, yalnız Edirne şehri veyâ da Edirne’yle birlikte çevresini yöneten Osmanlı görevlilerini şöyle sıralayabilmekteyiz. Hemen belirtelim ki, Çirmen’de oturup Edirne merkezine karışmayan, ancak çevresinden sorumlu olanlar bu yazımızda yer almayacaklardır. Onlar ayrı bir yazının konusu olarak düşünülebilirler ki, biz de bunu düşünmekteyiz.
Mete Esin
Edirne Yönetimi [Mete Esin]
